Qaraciyərin biliar sirrozu öd yollarının uzun müddət obstruksiyası, tutulması və ya zədələnməsi nəticəsində ödün xaric olunması çətinləşir, hepatositlər zədələnir. Əgər birincili biliar sirroz üçün xroniki iltihab, fibroz, qaraciyərdaxili öd yollarının tutulması xarakterdirsə, ikincili billiar sirroz qaraciyərxarici öd yollarının uzunmüddətli obliterasiyası nəticəsində baş verir. Birincili və ikincili biliar sirrozun etiologia və patogenezi fərqli olsa da, ümumi kliniki gedişində oxşarlıqlar çoxdur.
Birincili biliar sirrozun səbəbi naməlumdur. Xəstəliyin baş verməsində immunoloji pozğunluq əsas rol oynayır. Birincili biliar sirroz çox vaxt digər autoimmun xəstəliklər: Krest sindrom, Şeqren sindrom, xroniki limfositar tiroidit, böyrək kanalı asidozu ilə yanaşı rast gəlinir. Birincili biliar sirrozda 90% hallarda antimitoxondrial antitelə rast gəlinir ki, bu da qaraciyərin digər xəstəliklərində çox az hallarda olur. Eyni zamanda 80-90% hallarda xəstələrin qanında İgM və Kreoqlobulin yüksək səviyyədə olur. Öd yolları epitel hüceyrələrinin membranında ikinci sinif HLA olur ki, bu da antigen rolu oynayır. Xəstəliyin ilkin dövründə zədələnmiş öd yollarına limfositlərin toplanması baş verir. Morfoloji dəyişikliklərə görə xəstəlik 4 mərhələdə gedir:
Birinci mərhələdə xroniki destruktiv xolangit baş verir. Payarası və paycıqarası öd yollarında iltihab və destruktiv dəyişikliklər baş verir. Zədələnmə ilə yanaşı öd yollarında qranulyoma və limfotik follikullar əmələ gəlir. Zəif fibroz olur, öd kapilyarları genəlir. Xəstəlik proqressivləşdikdə iltihab zəifləyir, fəaliyyətdə olan öd axarlarının sayı azalır.
İkinci mərhələdə pay və paycıqarası öd yolları fəaliyyətdən qalır, öd durğunluğu yaranır, hepatositlərin nekrozu artmış olur.
Üçüncü mərhələdə periportal fibroz baş verir.
Dördüncü mərhələdə adətən kiçik, az hallarda böyük düyünlü sirroz baş verir.
Klinik şəkli: Xəstəlik çox zaman gizli gedir, təsadüfi müayinə zamanı qanda qələvi-fosfatazanın aktivliyinin artması müşahidə olunur. Xəstələrin ilkin şikayəti qaşınmadan olur ki, bu da çox zaman generalizəolunmuş, bəzən isə lokal olaraq ancaq əllərdə və ayaq altında müşahidə olunur. Qaşınmanın səbəbi çox vaxt naməlum qalır. İkinci əsas simptom yorğunluqdandır. Bir müddətdən sonra xəstədə sarılıq və bədənin açıq yerlərində hiperpiqmentasiya olur. Öd turşularının xaric olunmasının pozulması steatoreayaya, bu da yağda həll olmuş vitaminlərin sorulmasının pozulmasına, sonda isə onların defisitinə səbəb olur. Vitamin çatışmazlığı xəstədə qanaxmaya meyilliyə, sümük ağrılarına, dermatid və osteoporoza səbəb olur. Lipidlərin, əsasən xolisterinin kəskin artması onun dərialtında toplanmasına – ksantelezmə və ksantomaya səbəb olur. Qaşınma, sarılıq və hiperpiqmentasiya tədricən artır. Xəstədə tədricən qaraciyər çatışmamazlığı, portal hipertenziya və assit əmələ gəlir. Xəstəliyin proqressivləşmə müddəti fərqli olaraq 5 ildən 10 ilə qədər davam edə bilər. Xəstəliyin dekompensasiya fazasına keçməsi qida borusu venləri varikozunun qanamasına və infeksiyaya səbəb olur. Xəstələrdə kəskin sümük ağrıları, fəqərəarası kompression sınıq, qlossit və dermatid baş verir. 75% xəstələrdə Şeqren sindromu, 25% hallarda isə antitireoid antitelə rast gəlinir.
Diaqnoz: Xəstəliyin diaqnozu çox vaxt ilkin olaraq qələvi-fosfatazanın artması ilə qoyulur. 5-nukleoditazanın da aktivliyi artmış olur. Bilirubin səviyyəsi və aminotransferazanın aktivliyi ilkin mərhələdə dəyişməz qalır. Antimitoxondrial antitel miqdarı artıbsa bu birincili biliar sirrozun ilkin əlamətidir. Xəstəlik inkişaf etdikdə qanda bilirubinin miqdarı və aminotransferazaların aktivliyi artmış olur. Əksər hallarda xəstələrdə hiperlipidemiya müşahidə olunur. Bəzən xəstələrin qanında anomal lipoproteid (lipoproteid-X) aşkar olunur ki, bu da tək biliar sirrozda deyil, digər mənşəli xolisterazlarda da rast gəlinir. Xəstələrdə vitamin K çatışmazlığı hipoprotrombinemiyaya səbəb olur. Qanda Cu (mis) artmış olur ki, bu da qeyri-spesifik olub uzunmüddətli xolisterazla əlaqəlidir.
Əgər xəstə qadınsa, səbəbsiz qaşınması varsa, qələvi-fosfatazası yüksəlibsə və xolistazın digər klinik və laborator əlamətləri müşahidə olunursa ilkin olaraq biliar sirozdan şübhələnmək lazımdır. Antimitoxondrial antitelin artması əsas laborator göstərici olsa da, bəzən yalançı nəticə göstərdiyi üçün diaqnozu tam təsdiqləmək üçün xəstəyə qaraciyər biopsiyası etməz lazımdır. Bəzən diaqnozun təsdiqləndiyi hallarda antimitoxondrial antitel aşkar olunmasa da xəstələrdə antinuklear antitel və saya əzələ antikoru aşkar olunur ki, buna da autoimmun xolangit deyilir. Birincili biliar siroz bəzi hallarda öd daşı xəstəliyi ilə yanaşı olur. Buna görə qaraciyərxarici öd yollarının obstruksiyası zamanı xolestazın səbəbi dəqiq araşdırılmalıdır.
